Սկիզբը՝ «Հայաստանի ԶՐՈՒՑԱԿԻՑ», 2012 թ., ##3 (212), 4 (213)
Հայկական հետախուզության գաղտնի գործողությունները
1720-ական թթ.
(III)
Համառոտաբար՝ հայկական հետախուզությունում
ենթակարգության ու գաղտնեգործունեության մասին
1720-ական թթ. ապստամբած հայությունն ակնդետ սպասում էր, թե ուր որ է սկսվելու են ռուսական բանակի հարձակումն ու միացումը Արցախում և Սյունիքում կենտրոնացած հայկական զորքերի հետ։ Այդ ժամանակաշրջանում հետախույզ հայերը՝ վերոհիշյալ Ապելի նման, ռուսական հրամանատարության համար աշխատում էին ընդամենը «համատեղությամբ», ելնելով հայ ազատագրական շարժման շահերից և զուգահեռաբար կատարելով նրա ղեկավարների առաջադրանքները։ Այդպես էին վարվում նաև կամավորական սկզբունքով կազմավորված ու կամավորապես էլ ռուսական մերձկասպյան զորախմբի մեջ մտած հայկական առաջին ջոկատների հրամանատարները։ Ուշագրավ է, որ այդ ջոկատներից մեկը բնութագրական անուն ուներ՝ «հետախուզական ջոկատ»։ Հայկական էսկադրոնի առաջին հրամանատար Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենցը՝ հետախուզական ամփոփագրերի իր կազմած մատյանը, որտեղ գրանցված էին 1722 թ. փետրվարի 20-ից մինչև 1723 թ. օգոստոսի 21-ը տեղի ունեցած կարևոր իրադարձությունները, ուղարկել էր ինչպես Մինաս վարդապետին՝ հայերենով, այնպես էլ՝ Գիլանում ռուսական զորքի հրամանատար բրիգադիր Վ. Լևաշովին՝ ռուսերեն թարգմանությամբ։ Սակայն իր անմիջական պետ Գիլանենցը համարում էր Մինաս վարդապետին («Դու ես մեզ ուղարկել այստեղ… Այսօր մեր տերը Դուք եք…»)։ Միաժամանակ, նա ակնարկում էր, որ գոյություն ունի նաև Մինասից բարձր հայկական ղեկավարություն. «Լուր կա, որ մեր մեծավորները Ձեզ էլ, [Աստրախանի] նահանգապետ Արտեմի Պետրովիչին էլ գրել են, որ շուտով Այվազին հետ ուղարկես»։ Տվյալ դեպքում, «մեր մեծավորներ» ասելով՝ Գիլանենցն անկասկած նկատի ուներ Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանին և արցախյան ու սյունյաց հայոց զորքերի բարձրագույն հրամանատարությանը։
Կարևոր է նաև դիտել, որ երկարամյա ընդհատակյա աշխատանքի արդյունքում մշակված ենթակարգության, կոնսպիրացիայի ու կարգապահության սկզբունքները պահպանվում էին հայկական գաղտնի կազմակերպության նույնիսկ ամենահին ու նվիրված անդամների հարաբերություններում։ Այսպես՝ 1723 թ. Պետրոս Գիլանենցը, լինելով արդեն Հայկական էսկադրոնի հրամանատար, այսինքն՝ Ռուսաստանում ամենաբարձրաստիճան հայերից մեկը, և գտնվելով Մոսկվայից հազարավոր մղոնների հեռավորության վրա՝ Գիլանում, չէր համարձակվում բացել Մինաս վարդապետի կնքած՝ գաղտնի բովանդակությամբ նամակները և այդ կապակցությամբ գրում էր նրան. «Ինձ հանձնած Ձեր նամակներից գեթ մեկն էլ չեմ ուղարկել, բոլորն էլ ինձ մոտ են։ Մտավախության մեջ եմ՝ ուղարկե՞մ։ Ճանապարհները փակ են, իսկ հայի թշնամիները՝ շատ։ Բայց չէ՞ որ դրանք պետք է ուղարկել։ Դուք ինձ բոլոր նամակները կնքած եք տվել։ Քանի անգամ եմ խնդրել՝ գրավոր թույլտվություն տաս, որ բացեմ՝ պատճեններն ուղարկեմ, բնագրերն ինձ մոտ պահեմ, որպեսզի Աստված չանի՝ մեկը հանկարծ կորի, մյուսը մեր ձեռքում մնա։ Իսկ Դուք ինձ այդ նամակների հարցով ոչինչ չեք պատասխանում»։
Հայկական հետախուզության կառուցվածքային զարգացման
և կադրերի ընտրության մասին
Նույն նամակում Գիլանենցն ուշադրություն է հրավիրում նոր, օժտված կադրերով հայկական հետախուզությունը համալրելու անհրաժեշտության վրա. «Հայր Սուրբ, խնդրում եմ շնորհ անես՝ շտապ Այվազի խնդիրներին լուծում գտնես, նրան էլ մեզ մոտ ուղարկես, որպեսզի այնպես չլինի, թե տեղիս պետերի առջև սուտ դուրս գա՝ ինչը լավ չի լինի ո՛չ իր, ո՛չ էլ մեզ համար։ Ողորմությամբն Աստուծոյ՝ երբ պարոն Այվազն ճանապարհ ընկնի, նրա հետ մի քանի լավ ճարպիկ տղաներ ուղարկիր։ Այստեղ երիտասարդներ շատ կան, բայց անպիտան են։ Իսկ նրանք, ովքեր պարոն Այվազին խոսք էին տվել [գործի մեջ մտնելու], ոչ մեկն էլ մեր գործի յուրահատկությանը չի համապատասխանում, ինչի մասին ինքը Ձեզ կտեղեկացնի» ։
Այս նամակում եղած ժլատ խոսքերը ինչ-որ երիտասարդների մասին, որոնք պետք է Այվազի (կամ, ինչպես Գիլանենցը բազմիցս հարգանքով նշում է՝ «պարոն Այվազի») մոտ գործի անցնեին ու համեմատելով դրանք մեր ունեցած ընդհանուր տեղեկությունների հետ, կարելի է հավաստիության բավականին բարձր աստիճան ունեցող միանգամից մի քանի կարևոր եզրակացություն անել։
Առաջին, գործի «յուրահատկություն» ասելով՝ Գիլանենցը միանշանակորեն նկատի ուներ ոչ այլ բան, քան հայկական հետախուզությունը։
Երկրորդ, Այվազը, հավանաբար, խոստացել էր ռուսական հրամանատարությանը կազմակերպել հետախուզական առաքելություններ դեպի թշնամու թիկունք։ Այդ պատճառով էլ Գիլանենցն անհանգստանում էր նրա ուշանալու համար՝ «որպեսզի այնպես չլինի, թե տեղիս պետերի առջև սուտ դուրս գա»։
Երրորդ, Այվազը ոչ միայն հայ ազատագրական շարժման ամենահին վստահված անձանցից և թղթատար-սուրհանդակներից մեկն էր (իր երկու եղբայրների հետ նա տակավին կատարում էր Իսրայել Օրու կարևոր հետախուզական առաջադրանքները), այլ, ամեն ինչից դատելով, նաև նրա սուրհանդակային գաղտնի ծառայության առաջին պետը։ Այդ թղթատար-սուրհանդակները, չափազանց վտանգավոր պայմաններում, ապահովում էին կապը տարբեր երկրներում հաստատված հայկական գործակալական կայանների ու Գանձասարում գտնվող նրանց գլխամասային «Կենտրոնի», ինչպես նաև Սյունիքում, Սբ. Էջմիածնում, Երևանում, Թիֆլիսում և Մոսկվայում գտնվող ճյուղային կենտրոնների հետ։ Ժամանակագրորեն ու գործառութային առումներով, սուրհանդակային ծառայությունը հայկական գործակալական-օպերատիվ հետախուզության նախատարրն ու կորիզն էր, մերօրյա տերմինաբանությամբ՝ նրա «գլխավոր վարչությունը»։ Մենք հականե-հանվանե գիտենք հայկական դիմադրության թղթատար-սուրհանդակներից մի քանիսին՝ նրանց, ովքեր «տեղ էին հասցնում Սղնախներ գնացող-եկող, ինչպես նաև այլ հայկական նամակները» («в переводе сигнатских и протчих армянских писем»)՝ Այվազ, Ավետ Թասալմով, Պողոս Զենենց, Հակոբ Կասպարով և ուրիշներ։ Ընդ որում, գերգաղտնի հրամաններն ու տեղեկությունները նրանց հանձնարարվում էր հասցեատիրոջը հաղորդել ոչ թե գրավոր, այլ բանավոր կերպով։ Ինչպես, օրինակ, 1718 թ. գրում էր Մինաս վարդապետին Եսայի Հասան-Ջալալյանը՝ «մյուս հարցերի մասին Այվազը ձեզ բանավոր կզեկուցի»։ Նույնը 1723 թ. Մինասին գրում էր և Գիլանենցը ՝ «Ամեն ինչ մանրամասն կիմանաք պարոն Այվազից»։
Չորրորդ, գոյություն ուներ կադրերի ընտրության և ուսուցման ինչ-որ մի համակարգ՝ յուրօրինակ «հետախուզական դպրոց», որի պետը նույն Այվազն էր, առնվազն մինչև 1724 թ., որից հետո նրա հետքը կորչում է։ Փաստորեն, Այվազի տնօրինության տակ էին և՛ սուրհանդակային ծառայությունը, և՛ գործակալական հետախուզությունը, և՛ կադրերի պատրաստումը։ Հայկական հետախուզությունում օպերատիվ աշխատանքի կառավարման այդպիսի կենտրոնացումը լիովին արդարացված էր խոր գաղտնապահության պահպանման, ինչպես նաև մասնագիտական, կազմակերպչական և դրամական ռեսուրսների սուր պակասի տեսանկյունից։ Այվազը, ինչ խոսք, ունեցել է օգնականներ («աշխատակիցների խումբ»). հաստատ գիտենք նրանցից երկուսի՝ նրա եղբայրների մասին, որոնք նրա հետ միասին, Իսրայել Օրու հանձնարարությամբ 1706 կամ 1707 թ. ուղարկվել էին Թերեք՝ «լեռնցի ժողովուրդների մասին տեղեկություններ հավաքելու համար»։ Պատահական չէ, որ վճռորոշ պահերից մեկին՝ 1723 թ. ամռանը, երբ հայերը լիահույս (ավաղ՝ իզուր) սպասում էին, որ ռուսական զորքերն ուր որ է կմտնեն Շամախի, Այվազի եղբայրներն այդ ռազմավարապես հույժ կարևոր քաղաքում էին՝ ռուսական և հայկական զորքերի ճիշտ մեջտեղում։ Իսկ Շամախիի նշանակությունը նշում էին բոլոր հայ ղեկավարները՝ սկսած Իսրայել Օրուց, որը պատկերավոր էր արտահայտվել՝ «սա է հայոց հողի առաջին բանալին և մուտքը»։ Հետևաբար՝ Այվազի եղբայրները, թեև ծանր («դառն աղքատ») պայմաններում էին, և, ըստ երևույթին, նաև անլեգալ վիճակում, այդուհանդերձ այնտեղ էին մնացել՝ կատարելով տարբեր տեսակի հետախուզական առաջադրանքներ։
Հայ հետախույզների երդում տալու և անվանափոխության մասին
Հայկական գաղտնի կազմակերպության անդամները, այդ թվում նաև հետախույզները, ըստ ամենայնի, տվել են պաշտոնական ու հանդիսավոր երդում՝ Հայաստանի ազատագրության գործին անձնվիրաբար ծառայելու մասին։ Այս խիստ հետաքրքրական դրվագը նշված է վերն այլ առիթով արդեն մեջբերված նամակում, որը 1718 թ. սեպտեմբերի 24-ին Եսայի կաթողիկոսն ուղարկել էր Մինաս վարդապետին. «Թեև ցանկանում էինք այս նամակն առավել մանրամասն շարադրել, սակայն բազմաթիվ պատճառներով չհամարձակվեցինք: Սա էլ գրեցինք, անսալով Այվազի թախանձագին խնդրանքներին, հավատ ընծայելով նրա երդմանը»։
Պարզ է, որ Եսայի կաթողիկոսը մեծ արժեք էր տալիս զինվորական երդմանը։ Բայց ո՞վ է ընդունել Այվազի երդումը։ Ե՞րբ և որտե՞ղ է նա տվել այդ երդումը։ Ինչպիսի՞ արարողությամբ է այն ուղեկցվել։ Այս հարցերին կարելի է պատասխանել միայն ենթադրաբար։ Բայց եթե հիշենք, որ միջին դարերից սկսած մինչև 20-րդ դար (որոշ պետություններում՝ մինչև մեր օրերը) զինվորական երդումն ընդունում են հրամանատարները՝ հոգևորականների ներկայությամբ, ապա կարելի է ընդունել, որ Այվազի երդումն ընդունել է անձամբ Եսայի կաթողիկոսը, որը տվյալ դեպքում հանդիսանում էր և՛ բարձրագույն հոգևոր պաշտոնյա, և՛ հայ ընդհատակյա դիմադրության գլխավոր ղեկավարներից մեկը։ Այդ պարագայում՝ նման մի արարողություն կազմակերպելու համար ավելի համապատասխան վայր, քան Գանձասարի կաթողիկոսանիստ վանքն էր, դժվար կլիներ գտնել։ Իսկ երդումն Այվազը տված պետք է լիներ ոչ թե 1718 թ., այլ շատ ավելի վաղ, քանի որ նա, ըստ ամենայնի, առաջին անգամ չէր գաղտնի առաքելությամբ այցելում Գանձասար։ Այս միտքն է հուշում ինչպես 1718 թ. դրությամբ Այվազի ունեցած ավելի քան տասնամյա հետախուզական աշխատանքային փորձը, այնպես էլ Եսայի կաթողիկոսի նամակում եղած երանգները։
Քննենք այս եռանդուն գործչին վերաբերող ևս մեկ էական հարց։ 1719 թ. ապրիլի 5-ին Պետրոս Ա-ին հղված նամակում Մինաս վարդապետը նրան անվանում է ոչ այլ կերպ, քան «մեր հավատարիմ մարդը՝ Այվազը, որը հայ է, բայց հունադավանություն ընդունելուց հետո կոչվում է Սեմյոն Ռոմանով»։ Այսպիսով, պարզվում է, որ մինչև 1719 թ. Այվազն ընդունել է հունական ուղղափառ դավանանքը, ընդսմին հրաժարվելով ազգային հավատքից և եկեղեցուց և համապատասխանաբար փոխելով իր անունն ու ազգանունը։ Առաջին հայացքից, անհավատալի է թվում, որ հայկական ընդհատակի առանցքային դեմքերից մեկը, նրա գործակալական-օպերատիվ հետախուզության փաստացի ղեկավարը, մշտապես գործ ունենալով Հայ առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ և նրանցից մեկին՝ Գանձասարի կաթողիկոսին երդում տալով՝ Հայաստանի ազատագրությանը ծառայելու մասին, կարող էր միաժամանակ հեշտորեն ուրանալ ազգային ինքնության հիմնասյուներից մեկը` հայադավանությունը, և հանգիստ խղճով հունադավան դառնալ։ Իրականում, Այվազի այս պարադոքսալ թվացող քայլը բավական պարզ բացատրություն ունի։ Հայ ազատագրական շարժման գործիչները, երբեմն բարձրագույն հոգևոր պաշտոններ զբաղեցնողներից ոմանք անգամ, ելնելով քաղաքական նպատակահարմարությունից, միանգամայն հանդուրժելի էին համարում առերես ընդունել քրիստոնեական մեկ այլ դավանանք, եթե այն գերիշխող էր մի պետության մեջ, որը Հայաստանի ազատագրությանը խոստանում էր ռազմաքաղաքական աջակցություն ցույց տալ։ Այդ վարքագծի վառ օրինակ է Իսրայել Օրին, որն իր Եվրոպայում եղած տարիներին առերևույթ դավանափոխ լինելով՝ կաթոլիկություն ընդունելով, ինքն իրեն պատկերում էր դրա մոլի ջատագով, ով իբրև թե նույնիսկ թեժ վեճերի մեջ է ներքաշել հայ եկեղեցականներին՝ քննադատելով նրանց դավանանքային և արարողակարգային ենթադրյալ «սխալները»։ Սակայն կաթոլիկ պետություններից ռազմական օգնություն ստանալու նրա ունեցած հույսերի ի դերև ելնելուն պես՝ հոդս ցնդեց նաև Օրու ցուցադրական կաթոլիկ ջերմեռանդությունը։ Քաղաքական օգտակարության ճիշտ այսպիսի նկատառումներով էլ առաջնորդվել է, անշուշտ, Այվազը՝ ընդունելով Ռուսաստանում գերիշխող ուղղափառ հունադավանությունն ու փոխելով իր անունը։ Ի դեպ, հորինված է կամ անճանաչելիության չափ դիտավորյալ աղճատված հե՛նց Իսրայել Օրու՝ 18-րդ դարի հայի համար չափազանց անսովոր անուն (բայց սա արդեն առանձին քննարկման նյութ է)։
Այն փաստը, որ հայկական ընդհատակյա դիմադրության ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ հոգևոր գործիչները (Գանձասարի կաթողիկոս Եսային, Մինաս վարդապետը, Պետրոս Գիլանենցը և մյուսները) միանգամայն անվրդով են վերաբերվել Այվազի «ուրանալուն», հուշում է, որ հենց իրենք՝ հայ ղեկավարներն էին կարգադրել նրան բացառության կարգով այդպիսի քայլ անել։ Հունադավանություն ընդունելով՝ ռուսների համար Այվազը դառնում էր քաղաքականապես առավել վստահելի, Ռուսաստանում ձեռք բերում իր անվտանգության լրացուցիչ (թեև ոչ բացարձակ) երաշխիքներ, ինչպես նաև ռուսական պաշտպանություն ստանալու առիթ՝ արտասահմանում իր հերթական առաքելություններից մեկի հնարավոր ձախողման դեպքում։ Բայց իր վտանգավոր աշխատանքի համար, թերևս, գլխավոր ձեռքբերումը, հետախույզների ժարգոնով ասած՝ լավ առասպելն էր, այսինքն՝ ուրիշ (այս դեպքում՝ ռուսական) անունը և ըստ այդմ հնարված կենսագրությունը, որոնք գաղտնապահական նպատակներից ելնելով ներկայացվելու էին իբրև սեփական՝ նոր անձնագրով հանդերձ։ Այսպիսով, Այվազի «ուրացման» պատմությունը գալիս է մեկ անգամ ևս հաստատելու նրա ունեցած կենտրոնական դերը հայկական հետախուզական ծառայության կազմակերպման գործում։
Միաժամանակ, Այվազի անվանափոխության մասին
Մյուս փաստարկն այս երկու Այվազների տարբեր անձեր լինելու մասին (ի դեպ, այդ տարիներին եղել են մեզ հայտնի այլ Այվազներ ևս) կայանում է նրանում, որ հետախույզ Այվազը Իսրայել Օրու և Մինաս վարդապետի ամենառաջին զինակիցներից ու հայկական ընդհատակի ամենափորձառու գործիչներից մեկն էր։ Հետևաբար, Հայկական էսկադրոնի կազմավորման պահին նա չէր կարող պաշտոնով երրորդը լինել (Պետրոս Գիլանենցից ու Աղազար դի Խաչիկից հետո), ում 1725 թ. տրվել է պորուչիկի, մինչդեռ Աղազար դի Խաչիկին ավելի բարձր՝ ռոտմիստրի կոչում։
Հետախույզ Այվազին սկզբնաղբյուրներում վերջին անգամ հանդիպում ենք Արցախի Շոշ ամրոցում՝ 1724 թ. հունվարի 5-ին։ Այվազը՝ Պետրոս Ա-ի պատվիրակ Իվան Կարապետի, Արցախի հայկական զորքերի գլխավոր հրամանատար Ավան-յուզբաշու ու նրա մերձավոր հրամանատարների հետ միասին, մասնակցել է մի կարևոր ժողովի և իր կնիքը դրել ընդունված փաստաթղթի տակ։ Սա ևս մեկ վկայություն է առ այն, որ Այվազը (ըստ այդմ՝ նաև հայկական հետախուզական ծառայությունն ամբողջությամբ) շատ բարձր դիրք էր գրավում ազատագրական շարժման ղեկավարության աստիճանակարգում։
(Շարունակելի)
Արմեն ԱՅՎԱԶՅԱՆ
Քաղաքական գիտությունների դոկտոր
«Հայաստանի զրուցակից»,
#5 (214), 10 փետրվարի, 2012 թ.
Հայերեն