Սիրելի ընթերցող, մեր հյուսիսային հարևան Վրաստանի հետ մեր հարաբերությունների ճշգրտման համար հարկ է նախևառաջ ճանաչել նրան: Ցավոք, այսօր ՀՀ-ում քիչ են այն հնարավորությունները, որոնց միջոցով իսկապես կարելի կլիներ բարձրացնել հասարակության շրջանում վրացաճանաչողության մակարդակը: Այդպիսի հնարավորություն տալիս է նաև մամուլը, իսկ վրացական մամուլի’ ՀՀ-ին կամ հայությանը վերաբերող նյութերի ամբողջական կամ մասնակի, ինչպես նաև այդ նյութերը մեկնաբանող հրապարակումների քանակը խիստ նվազ է: Որպիսի ավելի լավ ճանաչենք Վրաստանին, ինչպես նաև վրաց ժողովրդի տարբեր շերտերի ու շրջանակների ներկայացուցիչների վերաբերմունքը’ ՀՀ-ի ու հայության հանդեպ, այսուհետ Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնելու վրաց մամուլի առանձին հրապարակումները: Վերջիններս կարող են թարմ չլինել, բայց դա բնավ չի խանգարում, որպիսի հրապարակվող թարգմանությունները լինեն արդիական ու կարևոր: Նյութերը ներկայացնում ենք առանց մեկնաբանությունների, դրանց իրավունքը վերապահելով Ձեզ: Եթե Ձեր կողմից կլինեն հրապարակումներին պատասխանելու ցանկություններ կամ որոշ մեկնաբանություններ, ապա դրանք սիրով կհրապարակվեն մեր կողմից: Ներողություն ենք խնդրում, եթե Ձեզ հանդիպեն լեզվական որոշ անհարթություններ:
Հարգանքներով’
«Միտք» վերլուծական կենտրոնի
խմբագրություն
Հրապարակում N 3
Վրաստանն այլևս չունի կորցնելու հողեր
Իմաստունն ասաց. «Խելոքներն իրենց սխալների վրա են սովորում, իսկ հիմարները’ ոչ ոքի»:
Այսօր, երբ այսպես լարված է Վրաստանի տարածքային ամբողջականության հարցը, ինչ-որ չափով հետաքրքիր կլինի փոքր պատմական էքսկուրս կատարել մոտ անցյալում, որ կոչվում է’ 20-րդ դարի սկիզբ: 1918 թվի մայիսի 26-ին հայտարարած (կամ գերմանացիների նվերն էր) անկախության ակտը որ այդպես հեշտ չէինք վայելի’ «քնքուշ» հարևաններ ունենալու պատճառով, դա հենց սկզբից էլ պարզ էր:
Ռուսական սուրը և Աբխազիան
Անկախություն հայտարարելուց մի քանի շաբաթ հետո, Աբխազիա ներխուժեց 2000-անոց ռուսական ռազմական կորպուսը: Այն ժամանակաշրջանում Ռուսաստանը ինքը կազմավորված-կարգավորված չէր’ երկրում առանձին քաղաքացիական պատերազմ էր ընթանում. իր հերթին օտարների ինտերվենցիան էր կուտակում ուժ, բայց փոքր, անզոր և նոր հիմնված Վրաստանի պետության համար գտավ այնուամենայնիվ ժամանակ:
Բարեբախտաբար, վրաց բանակի ուժը բավական եղավ, որ թշնամու ներխուժումը Աբխազիա կասեցրեց-ընդհատեց, և ոչ միայն. այլ հակագրոհի անցավ նույնիսկ, որի հետևանքով մեր զինվորները Սոչիից էլ այն կողմ անցան, սպառնալիք հանդիսանալով և Կրասնոդարի համար:
Վրաստանի ուղղությամբ, ռուս բոլշևիկներն ու սպիտակ գվարդիացիները, միանման էին խորհում: 1919 թվի փետրվարին, Դենիկինի բանակը գլուխը բարձրացրեց և… Սոչին էլ ետ վերցրեց, նաև մտավ Գագրա:
Ի վերջո, 1918-19 թվերի Ռուսաստան-Վրաստան բախումն ավարտվեց 1920 թվի մայիսի 7-ի պայմանագրով. Ռուսաստան-Վրաստան սահմանն անցավ Փսոու գետով, որ նշանակում էր այն, որ Խորհրդային Ռուսաստանը միանշանակ ճանաչեց Աբխազիան Վրաստանի սեփականություն. իսկ պատմական Ջիքեթի-Սոչի-Տուափսե (Նիկոփսիա) գոտին, կրկին յուրացրեց Ռուսաստանը:
Բայց ճիշտ ասած, այդքանին էլ որ հասավ անկախ Վրաստանի նախագահ’ Նոյ Ժորդանիան, դա էլ մեծ նվաճում էր. բայց ի դեպ, այսօրվա §դեմոկրատական¦ ղեկավարությունն էլ ոչ պակաս քամելյոն է:
Աբխազիան Վրաստանի կազմում մնաց 10 ամիս: 1921 թվի փետրվարի 25-ին, մեր հայրենի Աբխազիային կրկին զավթեց Ռուսաստանը. այս անգամ խորհրդային Ռուսաստանը փոխարինեց կայսրականին: Ինչպես սպասվում էր, սկսվեց Վրաստանի բաշխման գործընթացը: Հայտարարվեց Աբխազիայի անկախ խորհրդային սոցիալիստական հանրապետության ստեղծում, որի նպատակը պարզ էր. նոր §պետությունը¦ պետք է մտներ Ռուսաստանի կազմում:
Նրա փոխարեն, որ խորհրդային Վրաստանի ղեկավարությունը դիմադրություններ գործեր, ընդհակառակը. մայիսի 21-ին ճանաչեց Աբխազիայի անկախությունը:
Հենց այն ժամանակաշրջանում, Մոսկվայում գաղափար ծնվեց, որ Կովկասը միանար որպես’ մի խորհրդային հանրապետություն: Բնական է, մի ղեկավարի վերահսկումն ավելի հարմար էր Ռուսաստանին, քան’ երեքի: Աբխազիան էլ չհապաղեցրեց և իր պահանջը հայտնեց Մոսկվային. §Որտեղ երեքը, այնտեղ էլ’ չորսը¦: Այսինքն, Վրաստանը շրջանցելով, որպես չորրորդ սուբեկտ պետք է միանար Վրաստան – Ադրբեջան – Հայաստան ալյանսին, բայց…
Ռուսաստանի Կոմկուսի կովկասյան բյուրոն չգիտես թե ինչու, հրաժարվեց Աբխազիայից և պահանջեց, որ այն Վրաստանին միանա:
Դժվար է ենթադրել, թե ինչու նման քայլ կատարեցին ռուսները, բայց փաստը մնում է փաստ:
1921 թվի դեկտեմբերի 16-ին, Խորհրդային Վրաստանը և Խորհրդային Աբխազիան, պայմանագրով միասնացան:
Նոր ստեղծված Անդրկովկասի խորհրդային դաշնային հանրապետությունում միասնացան Վրաստանը, Ադրբեջանն ու Հայաստանը:
Այդպիսով, ավարտվեց «անկախ» Աբխազիայի պատմությունը. երկար գլուխ կոտրելուց հետո, այնուամենայնիվ, ի վերջո միասնական Վրաստանում նավահանգիստ գտավ:
Հայկական ախորժակ վրացական սեղանին
Ոչ պակաս արյունահեղ պատերազմ իրագործեց Վրաստանը հարևան Հայաստանի հետ:
1918 թվին, Հայաստանի շովինսիտական դաշնակցական ղեկավարությունը քարտեզ հրատարակեց, ուր Հայաստանի պետության կազմում հսկայական տարածք էր ընդգրկված’ Միջերկրական ծովից սկսված, մինչև Կասպից ծովը: Իսկ դա նշանակում էր, որ Հայաստանի կազմում պետք է ընդգրկվեր Արևելյան Թուրքիան, Հյուսիսային Իրանը, Հարավային Վրաստանը և Ադրբեջանի մեծ մասը:
Իսկ հետաքրքիր է, «ինչում են մեղավոր» Իրանն ու Սիրիա-Լիբանան, ուր բավականին մեծ հայկական համայնք կար և այսօր էլ կա:
Հայերն այնպես լպիրշացան, որ նշված ծրագիրը (քարտեզը) նույնիսկ Եվրոպայի պետությունների համաժողովում ներկայացրին, բայց այնտեղ եվրոպացի քաղաքագետների ծիծաղի ու քրքիջի առարկա դարձավ այն… և հայերն իրենց ողջ վրդովմունքը ո±ւմ, եթե ոչ վրացիների վրա որոշեցին թափել:
Որքան էլ որ զարմանալի չլինի, Հայաստանը Վրաստանից պահանջում էր ողջ Քվեմո (Ներքին) Քարթլին, և լրացուցիչ’ Գորին, ու պատկերացրեք, նաև հենց’ Թբիլիսին (իզուր չեն ասում. «Հիմարը հարսանիքի հրավիրվեց և … Այս տունն իմ տնից էլ լավն է»)…
Անմիտ պահանջներով Հայաստանը ոչ էլ պատերամից հրաժարվեց և 1918 թվի հոկտեմբերի 18-ին, հայկական բանակի I և IV գնդերը ներխուժեցին Քվեմո Քարթլի:
Մինչև դեկտեմբերի 9-ը, ոչ մեծ ընդհարումների հետ միասին, ընթանում էին և բանակցություններ, բայց ապարդյուն էին դրանք: Դեկտեմբերի 9-ին հայկական. հեծելազորը ներխուժեց Ախալքալաքի շրջան, իսկ Քվեմո Քարթլիում գործող հայկական զորամասերը, դեկտեմբերի 19-ին արդեն գրոհեցին Բոլնիսիին. քաղաքը գրավելուց հետո, նրանց ծրագիրը նախատեսնում էր կայծակորեն գրոհել և Թբիլիսին:
Անպայման պետք է նշել այն փաստը, որ Հայաստանը համանման պատերազմ էր իրագործում և Ադրբեջանի հետ: Բնական է, պատմական գնահատմամբ, 2 պատերազմներն էլ’ զավթողական բնույթի էին, բայց չէ± որ Հայաստանը եթե տարածքային հավակնություն պետք է ունենա որևէ պետության հետ, դա’ Թուրքիան էր: Բայց Թուրքիային չէր համարձակվի ռազմական ընդհարում իրագործել մի հասարակ պատճառով, որ Հայաստանից միայն Սևանի լիճը կմնար, բայց դա էլ հարց է: Իսկ Վրաստանի ու Ադրբեջանի հետ պատերազմում է, միգուցե գիտենալով, որ ուժեղ երկրներ չեն:
Վերադառնանք պատերազմային գործողություններին: Վրաց բանակը, որին ղեկավարում էին’ Քաքուցա Չոլողաշվիլին, Սանդոր Մայիսուրաձեն և Վալիկո Ջուղելին, թշնամուն հենց նույն օրը ետ քշեց Բոլնիսիից:
Առաջին հաղթանակները հոգի, հույս և հավատք ներշնչեցին վրաց զինվորներին, և շատ շուտով ունեցանք արդյունք. Բոլնիսիի կամպանիայից հետո, հենց որտեղ որ հանդիպում-ձեռքն էին ընկնում հայկական խմբավորումները, վրաց բանակը ոչնչացնում էր. հազարավոր գերիների վերցրին, ինչպես և’ ռազմական տեխնիկան:
Մազապուրծ եղած հայկական խմբավորումները ետ նահանջեցին-փախան, կուտակվելով Ալավերդի քաղաքում:
Վրաց ռազմական շտաբը նոր ծրագիր մշակեց. 1919 թվի հունվարի 1-ին, մերոնք պետք է պաշարեին Ալավերդին, իսկ մի քանի օրում էլ’ Երևանը:
Եվ ահա հենց այստեղ տեղի ունեցավ այն, ինչ կոչվում է պատմական հակազդեցություն. գործում ներգրավվեց Անդրկովկասում գտնվող Անգլիայի օկուպացիոն զորքերի պետ, գեներալ Ուոկերը (որի հրահրումով էլ պատերազմը սկսեց Հայաստանը): Նրա հրամանով, անգլիական զորքը հունվարի 1-ից, տեղավորվեց Վրաստան-Հայաստան սահմանի պարագծով մեկ, և Վրաստանի ղեկավարությունից պահանջեց դադարեցնել գրոհումները:
Եվ այդպես կանգնեցրին վրաց բանակին. Անգլիան Հայաստանին փրկեց դարի ամոթից, իսկ բանակցություններ վրաց քաղաքագետները §վարեցին¦ այնպես, ինչպես ներկայիս վերջին 10 տարվա ընթացքում են «վարում» անջատողականների հետ: Այն ժամանակ չունեինք նորմալ, լավ ղեկավարություն, որի պատճառով էլ հայերին հաջողվեց պահպանել պատերազմի ժամանակ զավթած վրացական որոշ հողերը, ինչպես և’ Ալավերդի քաղաքը:
Այսպես թե այնպես, պատերազմը հաղթեցինք, բայց քաղաքականությունում պարտվեցինք. սրով գրավածը խոսքով են խլում…
2 տարի հետո, Վրաստանի խորհրդականացումից հետո, այսպես կոչված’ Լոռեի (Լոռի) չեզոք գոտին (որը Ներքին Քարթլիում էր գտնվում) փոխանցվեց Հայաստանին: Գաղտնիք չէ այն փաստը, որ Լորեի գոտու նվիրումը հայերին Ստալինի ու Օրջոնիկիձեի անմիջական կտրուկ պահանջով իրականացվեց (ուղղակի, այն ժամանակ Վրաստանը իրավունք չուներ չենթարկվել Մոսկվայի հրահանգներին և 1921 թվի նոյեմբերի 6-ին ստորագրվեց համապատասխան փաստաթուղթը, որի ուժով Լոռու մարզը պոկեցին Վրաստանից և կարեցին Հայաստանին…)
Ինչպես երևում է, հայկական ախրոժակը մեծ է, քանի որ, ինչ արժե այն փաստը, որ թեկուզ վերջին 12 տարվա ընթացքում, Հայաստան-Վրաստան սահմանին տեղավորված սահմանային սյուները, հայկական կողմը մի քանի անգամ տասնյակ մետրերով առաջ քաշեցին:
Նշենք նաև այն փաստը, որ վերջին 10 տարվա ընթացքում, հայերը հասցրին նաև ականապատել սահմանային տարածքները, այն էլ’ մեծ հաջողությամբ:
Ինչպես զգացվում է, Վրաստանը վտանգավոր հարևան է Հայաստանի համար. իսկ մեզ համար կրկին «քնքուշ» հարևան է մնում Հայաստանը…
Ադրբեջանի «ոչ մեծ» հավակնությունները
Ռուսաստանից ու Հայաստանից, ետ չի մնում և’ Ադրբեջանը, և Ռուսաստանի կոմկուսի Կովկասի բյուրոյի կողմից ստեղծված հանձնաժողովի նիստին, Զաքաթալայի մարզը (նույն’ Սաինգիլոն) և Ղարայազի անապատը պահանջեց:
Ինչպես նեղացնեին վրաց կոմունիստները իրենց ադրբեջանցի գործընկերներին և 1921 թվի ամռանը կայացան բանակցություններ. ի վերջո, հուլիսի 5-ին, Վրաստան-Ադրբեջան համաժողովին, Ֆիլիպե Մախարաձեն Սաինգիլոն’ իր Ղարայազի անապատով, նվիրեց հարևաններին և շնորհավորեց:
Եվ այսպես կարելի է եզրակացնել, որ հինավուրց վրացական տարածքները, ամեն կողմ ցիր ու ցան եղան. որոշ մաս’ պատերազմով, որոշ մաս’ խոսքով, որոշ մաս էլ’ առատաձեռնությամբ…
Դրանից հետո անցավ 80 տարուց ավել, բայց Վրաստանին կրկին պրոկոմունիստական և «պրոհարևանական» ղեկավարությունը, որի հետևանքը համանման է. մի անգամ ևս կորցրած Աբխազիան, մի անգամ ևս գլուխը վեր և առաջ քաշած Ջավախեթիի հայությունը, մի անգամ ևս կորցրած հարավ Օսիան և մինչև օրս չֆիքսված Ադրբեջանին հարող սահմանը…
Հ.Գ. Հոդվածը նախօրինակ չէ. բազմիցս ենք ֆիքսվել այնտեղ բերված փաստերը վրացական զանգվածային լրատվամիջոցներում: Ուղղակի փորձում ենք ավելորդ անգամ հիշեցնել հասարակությանը, աչքը բացել այն ցավերի նկատմամբ, ինչ այսօր դառն ապրումների մեջ է վրացական պետությունը:
Հայերեն