1997 թ. ԱՄՆ-ում պատմաբան Ռիչարդ Հովհաննիսյանի խմբագրությամբ լույս տեսավ մի անգլերեն երկհատորյակ` «Հայ ժողովուրդը հին ժամանակներից մինչև մեր օրերը»: Այդ կոլեկտիվ աշխատության հեղինակների թվում են Ռ. Թոմսոնը, Ջ. Ռասելը, Ջ. Բուռնությանը, Ռ. Սյունին, Ն. Գարսոյանը:
Սակայն այդ գիրքը սուր քննադատության արժանացավ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Սփյուռքում։
Հայաստանի հին շրջանի պատմության շարադրումը հանձնված էր Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր, հայագիտության ամբիոնի վարիչ Ջեյմս Ռասելին, և նա գրեց «Հայ ժողովրդի կազմավորումը» բաժինը:
Այդ երկհատորյակը, ներառյալ Ռասելի հեղինակած գլուխը, Հայաստանում լրջորեն քննադատեց նախ Արմեն Այվազյանը՝ 1998 թ. հրատարակված «Հայաստանի պատմության լուսաբանումը ամերիկյան պատմագրության մեջ» իր հայտնի գրքում: Այվազյանը քննադատեց Ռասելին Հայաստանը Արևելյան Անատոլիա թուրքական տերմինով ներկայացնելու, հայերին անվերապահորեն եկվոր համարելու, հայասական վարկածը դիտավորյալ մոռացության մատնելու առնչությամբ: Նա Ռասելին մեղադրեց նաև հայերին գաղութարարներ՝ «կոլոնիստներ» անվանելու համար: «Հայկական լեռնաշխարհում հայերին կոլոնիստ անվանելը մեծ բավականություն կպարգևի թուրքերին, քանի որ բացի իր վերաբնակիչ, գաղութաբնակ նշանակությունից, այդ բառն ունի նաև բացասական հայտնի երանգներ», – մեկնաբանում է Այվազյանը:
Ռասելի ուսումնասիրությունները մանրամասն քննադատեց նաև բանասիրական գիտությունների դոկտոր, ազգագրագետ Արմեն Պետրոսյանը: 2000 թ. ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի «Պատմա-բանասիրական հանդեսում» լույս տեսավ նրա «Ռասելի «հայագիտական» հնարանքները» հոդված-գրախոսությունը: «Սովորաբար գրախոսության մեջ քննարկվում են աշխատության ուժեղ և թույլ կողմերը, արժանիքներն ու թերությունները, սակայն այս ոչ ծավալուն տեքստը լի է այնպիսի կեղծ գիտական մտքերով ու արտառոց սխալներով, որ նման մոտեցումն անհնար և անիմաստ է», – գրում է Արմեն Պետրոսյանը:
Ըստ Պետրոսյանի` Ռասելն իր անհամար հրապարակումներում փորձում է ցույց տալ, որ հայկական մշակույթում ոչինչ ծագումով հայկական չէ, օրգանապես անընդունելի է Հայաստանում հայերի համեմատաբար հին արմատների մասին միտքը, և դա հայերի կողմից ստեղծված մի ինչ-որ ազգայնական հնարանք է:
Ի դեպ, Ռասելը մեկ անգամ չէ, որ հայերին կամ հայկական կազմակերպություններն անվանել է ազգայնական, հետադիմական, հակասեմիթական, համասեռատյաց կամ նեոնացիստական: 2007 թ. լույս տեսած իր հոդվածներից մեկում Ռասելը Դաշնակցությանն անվանել է «ֆաշիստական կազմակերպություն», իսկ դաշնակցականներին՝ «առանձնապես չծպտված նացիստ դաշնակներ» (the not-so-crypto-Nazi Dashnaks): ՀՅԴ-ն մինչ օրս որևէ պատասխան չի տվել Ռասելի այդ հայտարարությանը: Զավեշտալին այն է, որ այդ հայտարարությունից մի քանի տարի առաջ ՀՅԴ-ի «Համազգային» մշակութային կառույցը նույն Ռասելին հրավիրել էր Երևան՝ դասախոսություններ կարդալու ամբողջ աշխարհից հավաքված երիտասարդ դաշնակցականների համագումարում:
2003 թ. Հարվարդի համալսարանի լեզվաբանության ֆակուլտետի դոցենտ Բերթ Վոքսը, հարցազրույց տալով «Armenian weekly»-ին, խիստ քննադատության է ենթարկել Ռասելին՝ կոչ անելով որևէ բան ձեռնարկել նրա դեմ, քանի որ այդ հայտարարություններն ամենևին էլ ամերիկահայ համայնքի շահերից չեն բխում, այլ «վառոդ են մատուցում այն մարդկանց, ովքեր ցանկանում են ոտնձգություններ կատարել հայերի դեմ». «Երբ հայերին անվանում ես նեոնացիստ, դա վնասում է հայկական համայնքին» – նկատում է Վոքսը։
Այդ հարցազրույցում Բերթ Վոքսը նաև նշել է, որ ինչ 1993-ից Ռասելը դարձել է Հարվարդի հայագիտության ամբիոնի վարիչ, այդ ամբիոնում հայագետներ չեն պատրաստվել. ուսանողները տեսնելով, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, հեռացել են:
Վոքսը քննադատել է Ռասելի այն տեսակետը, որ խորհրդային դպրոց անցած հայ պատմաբաններն իբր նացիստ են կամ էլ շատ վատ պատրաստվածություն ունեն: Վոքսը հիշեցնում է, որ Ռասելը ոչ այնքան հայագետ է, որքան իրանագետ:
Արմեն Պետրոսյանը կարծում է, որ հայ ժողովրդի ծագումնաբանության շարադրումը Ռասելին հանձնարարելու պատասխանատվությունն ընկած է երկհատորյակի խմբագրի՝ Ռիչարդ Հովհաննիսյանի վրա. «Ես ժամանակին նրա հետ էլ եմ խոսել, ասել եմ՝ եթե ուզում եք հայ ժողովրդի մասին գիրք գրել, հանձնարարեք հայաստանցի մասնագետներին,- ասում է նա,- բայց երևի ուզում էին, որ խորհրդային դպրոց անցած մասնագետ չլինի»:
Իր հոդվածում Պետրոսյանը հիմնավորում է, որ Ռասելի կողմից հայ ժողովրդի ազգածագումը, նախապատմությունը, կազմավորումը և Ուրարտուի ողջ պատմությունը 17 էջում ներկայացնելը բացարձակապես բավարար չէ. «Եթե նույնիսկ հաշվի չառնենք, որ այդ էջերն անհասկանալի և անիմաստ կերպով հեղեղված են կասկածելի մտքերով, ինքնահնար լեգենդներով, տեսությունների անլուրջ շարադրանքով, լեզվաբանական մարզանքներով և այլն»,-գրում է նա:
Ռասելը հեղինակ է նաև բազում հայագիտական հոդվածների և մի քանի մենագրության, որոնց թվում է «Զրադաշտականությունը Հայաստանում» մենագրությունը: Արմեն Պետրոսյանն իր գրախոսության մեջ անդրադարձ է կատարում նաև դրանց. «Այդ բոլոր աշխատություններում կարմիր թելի նման անցնում է մեկ և միայն մեկ միտք: Քննարկվող ամբողջ հայկական նյութը, ողջ հայ մշակույթը, որոշ սեմական, խուռա-ուրարտական և անատոլիական ներառումներով, ծագում է իրանականից և դժգույն արտացոլումն է իրանականի: Օրինակ, եթե քննվում են, ասենք, արծվի, շան, վարազի, արևի, հերոսի գերբնական ծննդի վերաբերյալ հայ ժողովրդական պատկերացումները, միանգամից որպես դրանց միակ աղբյուր, հռչակվում են իրանական նախօրինակներ: Ընդ որում, իրանական պատկերացումը կարող է միայն հեռավոր նմանություն ունենալ կամ չունենալ հայկականի հետ կամ նույնիսկ գոյություն չունենալ. միևնույն է, բանաձևը գտնված է՝ ամեն ինչ պետք է հանգեցվի իրանական իրական կամ ենթադրյալ նախահիմքերի»:
Ահա ևս մի քանի օրինակ Պետրոսյանի հոդվածից՝ Ռասելի աշխատություններում առկա սխալների վերաբերյալ.
1. «Հայոց դիցարանը ներառել է նաև սիրիական Բարշամինին՝ նույնացված Արամազդի հետ» (Բարշամինը Հայաստանում չի նույնացվել Արամազդի հետ):
2. «Խեթերեն կամ խաթերեն լեզուն պատկանել է հնդեվրոպական լեզուների արևմտյան ճյուղին» (իրականում խաթերենը նույնական չէ խեթերենի հետ և, առավել ևս, հնդեվրոպական լեզու էլ չէ):
3. «…Էրեբունի ամրոց-քաղաքը հիմնադրվել է ներկայիս Երևանի տեղում՝ Արգիշտի Երկրորդ արքայի կողմից» (իրականում Էրեբունին հիմնել է Արգիշտի Առաջինը):
4. «Տակիտոսը պատմում է մեզ, որ Արտաշես Առաջինը միավորել է Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր ժողովուրդներին մեկ թագի և լեզվի ներքո» (Այդ տեղեկությունը գալիս է ոչ թե Տակիտոսից, այլ Ստրաբոնից):
Մեր կողմից ավելացնենք, որ Արտաշես Առաջինը միավորել է ոչ թե տարբեր ժողովուրդների, այլ հայ ժողովրդին:
Իսկ «Սասնա ծռերի» վերաբերյալ Ռասելի մոտեցումը բացահայտվում է գռեհիկ մի համեմատությամբ՝ թե այն իր մեջ իբր «զուգորդել է տարածին՝ իրանական և սեմական ասպեկտներ այնպես հարմոնիկ լսելու համար, որքան իսրայելական բուտերբրոդն է կուլ տալու համար»:
«Ճաշակին, իհարկե, ընկեր չկա, բայց «Սասնա ծռերն» ակնհայտորեն ուրիշ տարրեր էլ է պարունակում՝ արժանի նշվելու այդ խոհանոցային համեմատության մեջ», – հեգնում է Պետրոսյանը:
Ի դեպ, իր աշխատության մեջ Ռասելը նսեմացնում է ոչ միայն հայոց պատմությունը, այլև հայ գիտնականներին՝ նրանց անվանելով «հայ անուսներ», ովքեր «հանդգնում են» առաջ քաշել հայասական տեսությունը:
Պետրոսյանը, ամփոփելով իր գրախոսությունը, նշում է, որ ԱՄՆ-ի հայկական շրջանակներում Ռասելը շրջապատված է երկրպագուներով. «Ռասելն ու նրա նմանները, ապրելով աշխարհի գիտական կենտրոններում, հսկայական հնարավորություններ ունեն շփվելու անընդհատ զարգացող գիտության հետ, հետևորդներ ստեղծելու, տպագրվելու և իրենց կարծիքները պարտադրելու աշխարհին: Հայագիտությունից ստացված նրանց եկամուտները հարյուրավոր անգամ գերազանցում են մեր գիտաշխատողների աշխատավարձերը և համադրելի են մեր գիտահետազոտական ինստիտուտների բյուջեների հետ: Ընդ որում, նրանք «հայագիտությունը զարգացնելու համար» նշանակալի չափով ֆինանսավորվում են նաև սփյուռքահայ շրջանակներից: Աշխարհի գիտական և ոչ միայն գիտական հրատարակությունները հեղեղած նրանց «գիտական» արտադրանքը, որը մինչև վերջերս լրջորեն չէր քննադատվել, իշխում է Արևմուտքում և պատկերացում ձևավորում հայոց պատմության և մշակույթի վերաբերյալ»:
Այնուամենայնիվ, Պետրոսյանը կարծում է, որ ծայրահեղ մոտեցումը կառուցողական չէ, և պետք է ոչ թե թշնամաբար տրամադրվել արևմտյան հայագիտության դեմ, այլ համագործակցել, քանի որ այլ ճանապարհ չկա. «Իհարկե, համագործակցությունը կարող է լինել գիտության ներկայացուցիչների և ոչ այն շահարկող ու քաղաքականացնող մարդկանց հետ, ինչպիսին է Ռասելը»,- ավելացնում է Պետրոսյանը:
Համագործակցության վերաբերյալ դեռևս 2005 թ. իր տեսակետն է ներկայացրել նաև Արմեն Այվազյանը իր «Հայագիտության զարգացման ռազմավարությունը փոփոխվող միջազգային գիտական միջավայրում» գրքում. «Հայրենի և արտասահմանյան հայագետների միջև արդյունավետ համագործակցության ելակետային սկզբունքը հայոց ազգային արժանապատվության նկատմամբ հարգանքն է։ Այս սկզբունքի խախտումը հայագետի կողմից ի չիք է դարձնում արդյունավետ գիտական համագործակցության որևէ հնարավորություն»։
Անի Գասպարյան
www.ankakh.com
Հայերեն