Հարցազրույց քաղաքական գիտությունների դոկտոր Արմեն ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ հետ
– Պարոն Այվազյան, «Հայկական հարցն այսօր» ձեր հոդվածաշարի վերջին մասում («Հայաստանի Զրուցակից», 4 փետրվարի 2011 թ.) դուք բավականին հանգամանորեն արծարծել էիք ներկայիս Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի տարածքներում մնացած հայկական եկեղեցիների՝ Հայ առաքելական եկեղեցուն (ՀԱԵ), ինչպես նաև Հայ կաթողիկե եկեղեցուն և Հայ ավետարանական եկեղեցուն վերադարձնելու խնդիրը, խոսել էիք այդ վերադարձը պահանջելու նրանց իրավունքի մասին։ Քանի որ մինչև ձեր հոդվածի հրապարակումը այդ թեմայի մասին մանրամասն վերլուծություններ գոնե մեզ հայտնի չեն եղել, կխնդրեինք, որպեսզի հատկապես դուք մեկնաբանեիք հունիսի 15-ին ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատ մտցված թիվ 306 բանաձևի նախագիծը, որը հենց այդպես էլ կոչվում է՝ «Եկեղեցիների վերադարձի մասին»։ Եվ վերջապես, կա՞ ինչ-որ կապ կամ ընդհանրություն՝ ձեր առաջարկների և այն պահանջների միջև, որոնք ներկայացված են այդ բանաձևում։
– 306 բանաձևի նախագիծն ինձ համար մեծ անակնկալ էր։ Սա իսկապես աննախադեպ մի նախաձեռնություն է, որով հանդես են եկել ԱՄՆ Ներկայացուցիչների տան Արտաքին գործերի կոմիտեի հեղինակավոր անդամներ Էդ Ռոյսը և Հովարդ Բեռմանը, ընդսմին անմիջապես ստանալով երկու կուսակցությունների մի քանի տասնյակ կոնգրեսականների աջակցությունը։
Թեև ես չունեմ որևէ ուղղակի վկայություն առ այն, որ «Հայաստանի Զրուցակցում» լույս տեսած իմ վերլուծությունը (անգլերեն տարբերակը ես թարգմանել և հրապարակել էի մարտի 4-ին) որևէ կապ ունի տվյալ բանաձևի հետ, բայց իմ առաջարկությունների ընդհանրությունն Է. Ռոյսի ու Հ. Բեռմանի առաջադրած պահանջների հետ ակնհայտ է։ Դատեք ինքներդ։ Իմ հոդվածի անգլերեն տարբերակում ներկայացված էին հետևյալ հինգ պահանջները.
ա) ՀԱԵ-ի հոգևոր-վարչական իրավասությանը հանձնել (վերադարձնել) մինչև 1915 թ. եղած բոլոր հայկական եկեղեցիները և/կամ այն հողատարածքները, որտեղ դրանք գտնվել են.
բ) բարոյական ու ֆինանսական փոխհատուցում վճարել ցեղասպանության տարիներին հայկական եկեղեցիների ոչնչացման, նրանց ունեցվածքի և պատմամշակութային արժեքների բռնագրավման ու կողոպուտի, ինչպես նաև հազարավոր հայ հոգևորականների սպանդի դիմաց.
գ) ՀՀ և այլ պետությունների հայ քաղաքացիներին իրավունք տալ ազատորեն այցելել և իրականացնել իրենց հոգևոր պահանջմունքները Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի տարածքներում գտնվող ՀԱԵ-ի սրբավայրերը.
դ) ՀԱԵ-ի հետ համաձայնեցնել Թուրքիայում, Ադրբեջանում և Վրաստանում գտնվող հայ եկեղեցական ճարտարապետության հուշարձանների պահպանման և վերականգնման աշխատանքները, եթե այդպիսիք իրականացվեն տվյալ պետությունների տարածքներում, ինչպես նաև ՀԱԵ-ին թույլ տալ սեփական միջոցներով իրականացնել նմանատիպ վերականգնողական ծրագրեր.
ե) ՀԱԵ-ի հուշարձանների և սուրբ վայրերի՝ եվրոպական ու համաշխարհային մշակութային ժառանգության մաս ճանաչումն և մշտական պաշտպանությունը։
Իսկ 306 բանաձևի նախագծում կա Թուրքիայի կառավարությանն ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից ներկայացվող չորս պահանջ.
1) դադարեցնել կրոնական հողի վրա իրականացվող հետապնդումները.
2) բոլոր քրիստոնյաներին (հայերին, հույներին, ասորիներին) իրավունք տալ ազատորեն այցելել սեփական սրբավայրեր, այնտեղ եկեղեցական ծառայություններ մատուցել, կազմակերպել որևէ տեսակի կրոնական գործունեություն, ստանալ կրոնական կրթություն.
3) վերադարձնել քրիստոնեական վանքերը, դպրոցները, հիվանդանոցները, հուշարձանները, մշակութային արժեքները և այլ կրոնական սեփականությունը, ներառյալ շարժական ունեցվածքը՝ արվեստի գործերը, ձեռագրերը և նման իրերը.
4) թույլատրել քրիստոնեական եկեղեցիների իսկական տերերին՝ առանց որևէ խոչընդոտի կամ սահմանափակման, իրենց ցանկության համաձայն, պահպանել ու վերականգնել քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիները, հուշարձանները, մշակութային արժեքները և այլ կրոնական ունեցվածքը։
– Ստացվում է, որ այս բանաձևում արտահայտվել են ձեր գրեթե բոլոր առաջարկությունները…
– Այդպես է ստացվում։ Բայց, կարծում եմ, որ ավելի կարևոր է այս խնդրի նկատմամբ մոտեցումը։ Իսկ այստեղ տարբերությունը շատ մեծ է։ Այս բանաձևը, եթե այն նույնիսկ ընդունվի ԱՄՆ Կոնգրեսում, ընդամենը կդառնա մի օտար պետության՝ թեկուզ ԱՄՆ-ի նման մի գերտերության, խորհրդատվական որոշում։ Թեև նրա ընդունումը շատ ցանկալի է հայկական կողմի համար, բայց հայկական եկեղեցիների վերադարձի վերաբերյալ ես բոլորովին այլ, իմ կարծիքով, առավել գործուն՝ միջազգային իրավական մոտեցում էի առաջարկում։ Համառոտակի հիշեցնեմ, թե ինչի մասին է խոսքը։
Հայ առաքելական եկեղեցին պետությունից անջատ՝ առանձին իրավաբանական անձ է։ Կառուցվածքային առումով ՀԱԵ-ն համազգային կազմակերպություն է, որի վարչականորեն ինքնիշխան չորս նվիրապետական աթոռներն են՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի և Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունները և Երուսաղեմի ու Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքությունները (վերջին երեքն ընդունում են Ս. Էջմիածնի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գերագահությունը)։ ԽՍՀՄ փլուզումից և Հայաստանն անկախ պետություն հռչակելուց հետո ՀԱԵ-ն, օգտվելով միջազգային քաղաքական համակարգի արմատական ձևափոխումից, կարող էր դիմել նորագույն միջազգային իրավական մեխանիզմներին և նրանց հիման վրա մշակեր եկեղեցական ոլորտում Հայոց ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման ինքնուրույն գործողությունների ծրագիր։ Հայկական պետության և Սփյուռքի կառույցների աջակցության պարագայում Հայ առաքելական եկեղեցին (բացառությամբ թուրքական կառավարության ճնշման տակ գտնվող Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքության) այսօր էլ կարող է մշակել և միջազգային իրավական ատյաններին ներկայացնել իր սեփական՝ ավտոնոմ ծրագիրը՝ առանձին վերցված եկեղեցական ոլորտում Հայոց ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման վերաբերյալ, որը կներառի վերը նշված պահանջները։ Իբրև հայ ժողովրդի ավանդական ազգային-կրոնական կազմակերպություն, որն ունի իրավական ինքնուրույնություն, պատմական հեղինակություն, միջազգային կարգավիճակ և բարեկամական կապեր համաշխարհային քրիստոնեական եկեղեցիների հետ, Հայ Առաքելական Եկեղեցին պարզապես պարտավոր է պայքարել հայության ոտնահարված կրոնական և եկեղեցական իրավունքների վերականգնման ու Թուրքիայում, Ադրբեջանում և Վրաստանում մնացած հայկական պատմաեկեղեցական ժառանգության փրկության համար, անկախ նրանից, թե նշված երկրների նկատմամբ տվյալ պահին ինչ քաղաքականություն է վարում Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունը։
«Հայոց եկեղեցին ընդդեմ Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Վրաստանի» դատավարությունների համար միջազգային իրավական հիմք կարող են դառնալ մի շարք միջազգային կոնվենցիաներ ու պայմանագրեր, այդ թվում՝ «Զինված հակամարտության դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին կոնվենցիան» (ընդունվել է 1954 թ. Հաագայում, Թուրքիան ստորագրել է 1965 թ.), 1972 թ. ընդունված «Մշակութային և բնական համաշխարհային ժառանգության պահպանման մասին կոնվենցիան», վերն արդեն հիշատակված «Ցեղասպանության հանցագործութունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիան» ու ՄԱԿ-ի և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի շրջանակներում ընդունված այլ համաձայնագրեր։
Միջազգային իրավական մոտեցման առավելությունները հայկական եկեղեցիների վերադարձի խնդրին ակնառու են։ Նախևառաջ միջազգային իրավական ատյանների, մասնավորապես, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի վճիռն այս պարագայում կլինի ոչ թե խորհրդատվական, այլ կատարման համար պարտադիր։ Երկրորդը՝ մենք կդադարենք լինել կրավորական խնդրատուներ՝ ինքներս պատասխանատվություն (նաև վերահսկողություն) ստանձնելով գործի հաջողության նկատմամբ, ոչ թե ամերիկացիները կամ եվրոպացիները, որոնք միշտ էլ Թուրքիայի հետ ուրիշի հաշվին առևտուր անելու բան կունենան։ ԱՄՆ Կոնգրեսում Հաոց ցեղասպանության ճանաչման մասին բանաձևերի գրեթե քառասնամյա ոդիսականը պետք է ի վերջո մի բան սովորեցնի ամերիկահայ լոբբիստական կազմակերպություններին, եթե իհարկե նրանք ցանկություն ունեն նկատի առնել իրենց սխալները (թեև անցյալում ինքնաքննադատության «թերություն» նրանք երբեք չեն դրսևորել)։ Պետք է մեկընդմիշտ հասկանալ, որ նման գործերում հաջողությունը կախված է լինելու առաջին հերթին մեզնից, մասնավորաբար՝ ՀԱԵ-ի ազգային և միջազգային հեղինակությունից և հզորությունից, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության՝ ինքնուրույն արտաքին քաղաքականություն վարելու հնարավորությունների մակարդակից։ Իսկ այս հարցերում մենք շատ խնդիրներ ունենք…
Կարճ ասած՝ եթե հայկական եկեղեցիների նկատմամբ ՀԱԵ-ի իրավունքների վերահաստատման համար պայքարը սահմանափակվելու է միայն ԱՄՆ Կոնգրեսի վրա ճնշում բանեցնելով, ապա դրանից դրական և առարկայական որևէ բան ակնկալել չարժե։ Իսկ եթե զուգահեռաբար Թուրքիայի դեմ միջազգային իրավական հետապնդման միջոցներ ընդունվեն, ապա այս բանաձևի ընդունումը կարող է իրոք պատմական նշանակություն ունենալ։
–Իսկ ինչ-որ կարևոր կետեր կա՞ն, որ 306 բանաձևում անտեսված են։
ԱԱ – ՀԱԵ-ն նույնանման խնդիրներ ունի Վրաստանում և Ադրբեջանում, որոնք տվյալ բանաձևում բոլորովին հիշատակված չեն։
Վերջում կուզենայի ավելացնել, որ ինչպես ՀՀ-ն, այնպես էլ սփյուռքահայ կազմակերպությունները շատ են ուշացել միջազգային իրավունքի սեփական դպրոցի ստեղծման հարցում։ Վաղուց ի վեր անհրաժեշտ է բաց թողածը լրացնել՝ պատրաստել այդ բնագավառի բարձրորակ կադրեր։
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԶՐՈՒՑԱԿԻՑ»,
#23 (186), 17 հունիսի, 2011 թ.
Հայերեն