Դեռ 1890-ականների վերջին Գերմանիայի կայսերական պետությունը Նոյ Քյոլն քաղաքում մի կտոր հող էր նվիրել Թուրքիային` որպես «էքս տերիտորիա», որը դարձել էր թուրքերի գերեզմանոցը: Այնտեղ էին թաղված Հայոց Ցեղասպանության կազմակերպման պարագլուխները` Թալեաթը, Ջեմալը, Բեհաէդդին Շաքիրը:
Թալեաթի մասունքները դեռ 1943-ին տեղափոխվել են Թուրքիա, իսկ մյուսներինը մարմարապատվել եւ մնացել են հենց Նոյ Քյոլնում. Ջեմալի ու Շաքիրի հուշաքարի վրա նշված է, թե հայ տեռորիստների միջոցով են մարտիրոսացել նրանք: Վերջերս թուրքերը նրանց գերեզմանների մի հսկայական մզկիթ են սարքել եւ այն կոչել Մարտիրոսների մզկիթ:
Ստացվում է` Գերմանիայում ոճրագործների անձի պաշտամունք է տեղի ունենում: Այս ամենը հայ համայնքը լռությամբ չի տարել: Բեռլինի պետական Ազատ համալսարանի հնդեւրոպական եւ համեմատական լեզվաբանության հայկական բաժնի դոցենտ Ժիրայր Քոչարյանը տեղեկացրեց, որ իրենք արդեն բաց նամակով դիմել են Բեռլինի քաղաքապետին եւ Նոյ Քյոլնի թաղապետին, իսկ ապրիլի 24-ին մզկիթի առջեւ ցույց է կազմակերպվել. տեղի հայերին միացել են նաեւ հույները, ասորիները եւ եզդիները: «Ոչ մի իսլամական երկրում ոճրագործի անունով մզկիթ չկա, բացի Թուրքիայից, որին միացավ նաեւ Գերմանիան: Գիտեմ, որ Բեռլինի քաղաքապետը դժվար կացության մեջ է ընկել եւ ստիպված է պատասխանել մեզ»,- ասում է Քոչարյանը։
Այս եւ Գերմանիայի հայ համայնքին առնչվող որոշ խնդիրների շուրջ է մեր զրույցը Ժիրայր Քոչարյանի հետ:
– Պարոն Քոչարյան, ի՞նչ վիճակում է հայ համայնքը Գերմանիայում եւ ի՞նչ խնդիրներ ունի:
– Գերմանիայի հայ համայնքները շատ հին չեն, նրանք ստեղծվել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո (Առաջին համաշխարհայինից հետո էլ կար հայ համայնք, բայց միայն Բեռլինում): Եվ այս համայնքների մի մասը անդամ է Գերմանահայոց կենտրոնական խորհրդի, իսկ մյուս մասը` Եկեղեցական միության: Քիչ, թե շատ նրանք համագործակցում են իրար հետ. մոտ 40,000 հայ կա Գերմանիայում: Մենք պետք է գերմանացիներին ծանոթացնենք Ցեղասպանության փաստերին եւ հասնենք նրան, որ Գերմանիան դատապարտի Ցեղասպանությունը: Ինձ թվում է` հայկական համայնքների միջեւ կապը թույլ է, առավել եւս այն դեպքում, երբ այնտեղ 3 մլն թուրք է բնակվում:
– Վերջին շրջանում թուրքերը սկսել են ավելանալ Գերմայիայում. ի՞նչ վտանգներ են մեզ սպառնում:
– Այո, միայն Բեռլինում 350,000 թուրք կա: Մենք Բեռլինում ապրում ենք այսպես ասած` Թուրքիայի չորրորդ մեծ քաղաքում: Հայերն ու թուրքերն առհասարակ որեւէ կերպ չեն շփվում միմյանց հետ: Թուրքական համայնքներն ավելի լավ են կազմակերպված, ինչը հասկանալի է, քանի որ նրանք թվով ավելի շատ են: Ամեն քայլ մանրամասն մտածված էՙ հաճախ մի շարք պաշտոնյաներ են ժամանում Թուրքիա, որպեսզի թուրք համայնքի ներքին կյանքը կարգավորեն. այդ համայնքները Թուրքիայի կառավարության երկարեցված ձեռքն են:
– Այս առումով կարեւոր է նաեւ այն, թե ինչպես եք ապրիլի 24-ը նշում Գերմանիայում, այնպես չէ՞:
– Իհարկե, քանի որ թուրքերն էլ երբեմն բողոքի ցույցեր են անում այդ օրը: Օրինակ, այս տարի Բեռլինում Սումգայիթի տարելիցին նվիրված դասախոսություններ եղան, ինչպես նաեւ եւս 5 միջոցառում կազմակերպեցինք: Կուզեի, որ մենք ապրիլ ամիսը հայտարարենք Ցեղասպանության ամիս, եւ այդ միջոցառումները չխանգարեն իրար, քանի որ դրանք հիմնականում ապրիլի 22-25-ին են լինում: Նման առաջարկությամբ արդեն դիմել եմ Գերմանահայոց կենտրոնական խորհրդին:
– Երբ թուրքերն են բողոքի ակցիաներ կազմակերպում, ովքե՞ր են նրանց կողքին կանգնում:
– Ես նկարել եւ տեսել եմ, որ թուրքերի կազմակերպած հակահայ ցույցերին մասնակցում են ադրբեջանցիները, տեսել եմ նաեւ Կիպրոսի թուրքական մասի եւ Թուրքմենստանի դրոշները: Ամենակատաղին ադրբեջանցիներն են, որոնք միշտ թուրքերի կողքին են կանգնած:
– Ի՞նչ եղավ Բեռլինի պետական Ազատ համալսարանի հայագիտության ամբիոնի փակման հարցը:
– Երբ ապրիլի սկզբին դասերը սկսվեցին, եւ ես մտա լսարան, ուսանողներին ասացի, որ իրենք այս տարի պատմական սեմեստրի մեջ են, քանի որ լինելու են հայագիտության ամբիոնի վերջին շրջանավարտները: Հայագիտության ամբիոնը փակվելու է, քանի որ ՀՀ ԿԳ եւ սփյուռքի նախարարներն այդպես են որոշել:
– Ի՞նչ է ասում մեր կողմի նման վերաբերմունքը:
– Չգիտեմ, ես ջանացի սփյուռքի եւ ԿԳ նախարարների հետ հանդիպեմ, բայց այդպես էլ այդ պատվին չարժանացաՙ ժամանակ չունեն, զբաղված են: Երբ Աշոտյանը եկել էր Գերմանիա, ուսանողներից մեկի հարցին, թե ի՞նչ է լինելու հայագիտականի հարցը, նախարարը առանց երկար-բարակ մտածելու` պատասխանել էր, թե համալսարանն այնքան էլ լուրջ համալսարան չէ, փակվում է, թող փակվի:
Ի դեպ, Բեռլինի Ազատ համալսարանը ոչ միայն Գերմանիայի, այլ նաեւ Եվրոպայի լավագույն համալսարաններից մեկն է, ամենաշատ Նոբելյան մրցանակակիրները դասավանդում են հենց այնտեղ: Գիտե՞ք, ինչն է հետաքրքիր, որ նույն ԿԳ նախարարը եկավ եւ Հալեում հայագիտության ամբիոն ստեղծեց: Հալեն մի գյուղաքաղաք է` 120-140 կմ Բեռլինից հեռու։ Ինձ համար այդպես էլ հարց մնաց, թե ինչու եղածը պահպանելու փոխարեն` հինը քանդում են, նորը` կառուցում: Ինձ թվում է` այս երկու նախարարները չգիտակցեցին, թե ինչքան կարեւոր էր Գերմանիայի մայրաքաղաքում հայագիտության ամբիոն ունենալը: Հիմա ադրբեջանցիներն անում են ամեն ինչ, որ Ազատ համալսարանում ադրբեջանական ամբիոն բացեն. շուտով կբացեն, գործն արդեն ընթացքի մեջ է:
– Փաստորեն, ադրբեջանցիների ջրաղացին ջուր լցրեցինք:
– Այո, ադրբեջանցիները մեր տեղը գրավում են համալսարանում: Հրաշալի հնատիպ գրքեր էլ ունենք, որոնց ճակատագրից վախենում եմ: Օրինակ, 1717թ. «Գանձ արամեան լեզուի» գիրքը, որն Ամստերդամում է տպվել, չգիտեմ, թե ինչ բախտի պիտի արժանանա։
– Ի՞նչ ծրագրեր եք իրականացնում այժմ:
– Հիմա մենք մի թուրք կնոջ օգնությամբ հավաքագրում ենք Թուրքիայում գտնվող այն վայրերի հասցեները, որտեղ ոճրագործերի անուններով ինչ-որ շինություն է կառուցված: Այժմ արդեն գերմաներենով եւ թուրքերենով համակարգված տեսքով ունեմ այդ տվյալները, եւ շատ կուզեի նաեւ հայերեն թարգմանվեր դա: Ինձ նյութեր են տրամադրել նաեւ թուրք այն մտավորականները, որոնք դեմ են իրենց կառավարության քաղաքականությունը: Ես նաեւ մեր գրողներից 15-ի կենսագրությունն ու ստեղծագործություններից որոշները թարգմանել եմ. ընտրել եմ այն գրողներին, ովքեր 1915-ի ապրիլի 24-ին ձերբակալվեցին եւ ուղարկվեցին Փոքր Ասիայի կողմերը եւ սպանվեցին:
Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Հայերեն